"XE THỔ MỘ" PHƯƠNG TIỆN CHUYÊN CHỞ CÔNG CỘNG TRÊN ĐƯỜNG PHỐ SÀI GÒN GIA ĐỊNH CỦA THẬP NIÊN ĐẦU ĐẾN GIỬA THẾ KỶ 20

Những năm 1950-1960, trên đường phố Sài Gòn Gia Định có một loại xe chuyên chở cho người bình dân và các bạn hàng do một con ngựa kéo, mà người dân Sài Gòn Gia Đinh thường gọi là "xe thổ mộ", một phương tiện giao thông công cộng, chủ yếu, chạy nhận khách và vận chuyển hàng hóa trên khắp các đường phố Sài Gòn Gia Định của một thời mà chưa có các loại xe vận chuyển bằng xăng dầu còn hiếm hoi. Đây là một loại xe ngựa (một ngựa kéo) và được bắt nguồn từ kiểu cỗ xe song mã thường thấy trong phim ảnh của Pháp, sau đó, được người dân miền Nam Việt Nam đã chế tác, cải tiến lại cho phù hợp với điều kiện và địa hình của miền quê sông nước. 

Chưa có sự khẳng định chính xác xe thổ mộ ra đời lúc nào, nhưng theo nhiều tài liệu ghi chép vào những năm đầu của thế kỷ XIX, khi người Pháp đưa vào Việt Nam những chiếc xe song mã do ngựa kéo để phục vụ nhu cầu đi lại... xuất hiện khá nhiều ở Nam Kỳ. Từ đó, người dân Nam Bộ đã tự mày mò chế tạo riêng cho mình một loại xe ngựa mô phỏng theo kiểu xe song mã của người Pháp, nhưng tính năng sử dụng lại ưu việt, giá cả lại bình dân nên rất được người dân Nam Bộ ưa chuộng.

Về tên gọi xe thổ mộ và xuất xứ của xe còn nhiều thông tin khác nhau như: Về tên gọi xe thổ mộ được đặt có thể vì cái mui khum giống ngôi mộ (đầu được dùng để chở quan tài ra mộ để chôn). Giả thuyết khác, thổ mộ là tên gọi trại từ xe "thảo mã" của người Trung Hoa (tiếng Quảng Đông: "xe độc mả") hay thổ mộ là cách gọi tắt, nói nhanh của địa danh Thủ Dầu Một... Về xuất xứ của chiếc xe thổ mộ đầu tiên ở Nam Bộ có người cho là ở Sài Gòn nhưng cũng có ý kiến cho rằng xe thổ mộ có xuất xứ ở Bình Dương và điều này đã được khẳng định qua câu vè: 

"Khô như bánh tráng là chợ Phan Rang, 

Xe thổ mộ dọc ngang là chợ Thủ Dầu Một, 

Chẳng lo ngập lụt là chợ Bưng Cầu…". 

Người Pháp gọi xe loại này cái bằng tên: Boite d' Allumettes (xe hộp quẹt). Dưới đây là một số hình ảnh về xe thổ mộ:

Nhiếp ảnh gia Carl Mydans đã ghi lại hình ảnh xe ngựa trên đường phố Sài Gòn năm 1950. Hình phía trên là con đường gần ngân hàng Pháp Hoa, góc đường Hàm Nghi - Phủ Kiệt xưa, nay là ngã tư Hàm Nghi - Hải Triềụ.

Một khách dừng xe ở góc đường quận 1. Người dân ưa chuộng xe ngựa vì tính tiện dụng và nhanh chóng, có thể xuống xe bất cứ lúc nào và bất cứ đâu. Ảnh chụp bởi Carl Mydans, năm 1950. 

Ảnh xe ngựa đi ngang chợ Cũ đường Hàm Nghi khoảng năm 1965-1966, được chụp bởi Thomas W. Johnson. Hình ảnh chiếc xe ngựa với những tiếng kêu lách cách và cặp bánh gỗ to đã trở nên quen thuộc với người dân miền Nam xưạ

Xe thổ mộ năm 1965 đi ngang qua công trường Mê Linh, ảnh do Bruce Baumler chụp. Đây là con đường chạy đi dọc bờ sông Sài Gòn. 

Xe thổ mộ có thùng (hay là khoang chứa người) dài 1,18m đến 1,2m, chiều cao 1m bằng gỗ mít, phía trên chia làm ba ô cửa sổ, chiều ngang (bề rộng) thùng xe 0,85m đặt chồng lên hai gọng (để kết nối với càng xe) dài 2,7m (từ cuối thùng đến đầu gọng) vít siết cứng trên bộ nhíp thép bốn lá (bốn trên bốn dưới) hình trái khế (oval) tạo đàn hồi nâng thùng xe thăng bằng khi xe chạy, cặp vào một thanh nhíp bằng thép, hai đầu trui đến độ thép xanh luồn vào hai ổ trục (không dùng bạc đạn). Xe có thể chở 8-10 hành khách, hoặc chở hàng hóa rau cải bông hoa độ vài ba trăm ký (một chiếc xe ngựa thông thường chỉ chở được 5 đến 6 người cùng với quang gánh, thúng mủng, hay tất tật những gì tương đương mà sức ngựa có thể mang. Xe không có băng ghế cho khách ngồi, chỉ gọn lỏm một sàn xe trải lên chiếc chiếu bóng. Khách đi xe cùng nhau "an tọa" trên sàn xe, túm tụm co chân bó gối suốt hành trình. 

Hình ảnh sưu tầm Internet.