CÁC SIÊU CƯỜNG ĐANG LẠC LỐI

Tranh chấp thương mại là điểm yếu hiện nay trong quan hệ giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ. Các nhà quan sát cảnh báo rằng cuộc xung đột có thể leo thang tới những khu vực nguy hiểm hơn. Người ta vẫn mong đợi một thỏa thuận. Nhưng có lẽ nó chẳng có giá trị gì cả.

Các nhà quan sát thực sự nghĩ rằng Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã tìm ra cách đối phó với Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump. Vào tháng 5 năm 2018, chính quyền Trump đã áp đặt các lệnh trừng phạt nghiêm khắc đối với công ty viễn thông Trung Quốc ZTE vì công ty này đã làm ăn với Iran và Triều Tiên. Do lệnh cấm vận của Hoa Kỳ, công ty đã có nguy cơ phá sản chỉ sau vài tuần.

Chỉ bằng một cuộc điện thoại, ông Tập đã có thể thay đổi suy nghĩ của Tổng thống Hoa Kỳ, cụ thể là bằng những nhượng bộ, đe dọa hay lập luận nào thì không rõ. Điều duy nhất rõ ràng là cuối cùng, Trump đã đăng dòng Tweet: “Chủ tịch Tập và tôi đang nỗ lực để đưa ZTE trở lại hoạt động kinh doanh một cách nhanh chóng”.

Lần này, mọi chuyện khó có thể diễn ra nhanh đến vậy, mặc dù hiện tại có nhiều thứ đáng lo ngại hơn là số phận của một công ty đơn lẻ. Cuộc xung đột thương mại mà Trump khởi xướng vào tháng 3 bằng mức thuế trừng phạt 10% đối với hàng hóa Trung Quốc đã nhanh chóng leo thang.

Trong khi đó, mức thuế trừng phạt lẫn nhau cao đến mức chúng sẽ thực sự ngăn chặn thương mại giữa hai nước: Hàng hóa từ Trung Quốc phải chịu mức thuế lên tới 145% khi nhập cảng vào Hoa Kỳ. Các sản phẩm của Hoa Kỳ bán sang Trung Quốc hiện phải chịu mức thuế 125%. Giới lãnh đạo Bắc Kinh tuyên bố rằng họ sẽ không thể trỗi dậy thêm nữa. Thuế quan trừng phạt của Hoa Kỳ thực chất là “trò đùa trong lịch sử kinh tế thế giới”.

Tuy nhiên, chẳng có mấy điều buồn cười trong tranh chấp hải quan. Hai nền kinh tế và cường quốc quân sự lớn nhất thế giới đã tự giam mình trong một cuộc chiến sẽ khiến thị trường lo sợ, giá cả tăng cao, mất việc làm và ảnh hưởng đến phần còn lại của thế giới. Các nhà quan sát Trung Quốc cho rằng cả hai bên sẽ tìm ra giải pháp cho tranh chấp. Nhưng họ cũng cảnh báo rằng xung đột có thể nhanh chóng leo thang, gây ra những hậu quả vượt xa những hậu quả về kinh tế.

Tranh chấp hiện tại là điểm thấp ban đầu của một quá trình phát triển lâu dài. Trên thực tế, với quyết định áp thuế quan của mình, Trump chỉ tượng trưng cho việc nhấn nút tua nhanh: Trung Quốc và Hoa Kỳ, hai quốc gia đang cạnh tranh giành quyền bá chủ địa chính trị trong thế kỷ 21, đã tách biệt về mặt kinh tế trong nhiều năm.

Trump đã bắt đầu chính sách này trong nhiệm kỳ đầu tiên của mình, và người kế nhiệm ông là Joe Biden đã tiếp tục chính sách này, bao gồm cả việc cấm một số công ty Trung Quốc đầu tư vào Hoa Kỳ và cấm bán Chip tối tân cho Trung Quốc nhằm cản trở sự tiến bộ công nghệ của nước này. Các đối tác như Hòa Lan chịu áp lực đến mức họ cũng cấm xuất cảng các mặt hàng như máy móc sản xuất chất bán dẫn.

Càng đàn áp bên trong, càng hung hăng bên ngoài

Về phần mình, Trung Quốc đã quay lưng lại với Tây phương về mặt chính trị và kinh tế kể từ khi Tập Cận Bình nhậm chức và trở thành Tổng Bí thư Đảng Cộng sản vào năm 2012. Chế độ ở Bắc Kinh trở nên đàn áp hơn ở trong nước và hung hăng hơn ở bên ngoài, săn lùng những người chỉ trích Tập Cận Bình dưới chiêu bài chống tham nhũng và tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông.

Đồng thời, Tập Cận Bình đã giảm sự phụ thuộc kinh tế vào Hoa Kỳ: Trong khi hoạt động kinh doanh với khách hàng Hoa Kỳ chiếm 1/4 tổng sản lượng xuất cảng của Trung Quốc vào năm 2009, thì đến cuối năm 2023, tỷ lệ này đã giảm xuống chỉ còn khoảng 13%, tùy thuộc vào phép đo. Điều này đã giúp các công ty Trung Quốc chuẩn bị phần nào cho mức thuế trừng phạt sắp tới. Trong khi đó, cả hai nền kinh tế đều chịu ảnh hưởng tương tự: Doanh số bán hàng của Hoa Kỳ sang Trung Quốc cũng chiếm 14% doanh nghiệp nước ngoài của Hoa Kỳ vào năm 2023.

Ngoài ra, Trung Quốc đã, thông qua nhiều bước nhỏ, hầu như không được công chúng chú ý, cắt đứt mối liên hệ kinh tế này hay kia với Hoa Kỳ: các nhà nhập cảng đã được hướng dẫn mua đậu nành, khí tự nhiên hóa lỏng và các sản phẩm khác từ các nhà cung cấp không phải của Hoa Kỳ. Chính phủ đã đuổi các công ty Hoa Kỳ ra khỏi đất nước bằng các quy tắc và quy định nghiêm ngặt, ví dụ về lưu trữ dữ liệu: các công ty như IBM, Amazon và Airbnb đã rời khỏi thị trường hoàn toàn hoặc một phần. Dù sao thì dịch vụ Google hoặc Meta cũng bị chặn ở đó.

Các công ty quốc phòng như Lockheed Martin và Palantir đã bị đưa vào danh sách đen hoặc bị cấm kinh doanh. Jacob Gunter, nhà kinh tế tại Viện nghiên cứu Trung Quốc Mercator (MERICS), cho biết: “Trong những năm gần đây, Tập Cận Bình đã chuẩn bị nền kinh tế Trung Quốc cho một cuộc đấu tranh kéo dài với Hoa Kỳ bằng nhiều biện pháp mà phần lớn không được bên ngoài chú ý”. “Trung Quốc hiện đã tự cung tự cấp phần lớn trong nhiều lĩnh vực quan trọng với cơ sở sản xuất rộng lớn và chuỗi cung ứng thường hoàn chỉnh, và đang vượt xa Hoa Kỳ về mặt này.”

Chính sách thuế quan cấp tiến của Trump và các biện pháp đối phó của Trung Quốc đã đột ngột đẩy nhanh sự phát triển này. Bây giờ hai cường quốc thế giới phải tìm cách xoa dịu xung đột. George Magnus thuộc Trung tâm Trung Quốc tại Đại học Oxford cho biết: "Có nguy cơ lớn là những gì bắt đầu trong hoạt động thương mại sẽ lan sang những khu vực nguy hiểm hơn nhiều". "Hai nước có thể cấm giao dịch thương mại và tài chính với nhau, như chúng ta thấy với Nga. Nếu tình hình leo thang tiếp tục, xung đột có thể lan sang Đài Loan và Biển Đông." Do đó, tranh chấp thương mại phải được giải quyết khẩn cấp hoặc ít nhất là tạm thời.

Magnus, một người quan sát lâu năm về chính trị và kinh tế Trung Quốc, tin rằng có khả năng Trump và Tập sẽ tìm ra cơ sở đàm phán chung trong những tuần tới - mặc dù quá trình này cũng có thể kéo dài trong nhiều tháng. Hiện tại, cả hai người đều khó có thể rút lui khỏi lập trường cực đoan của mình mà không mất mặt. Magnus cho biết: “Tôi hy vọng rằng nỗi đau kinh tế ở cả hai bên sẽ lớn đến mức ít nhất các biện pháp cực đoan sẽ được rút lại”.

Tranh chấp làm tổn hại đến tăng trưởng và thịnh vượng

Các nhà quan sát không thống nhất về việc ai có lợi thế hơn trong các cuộc đàm phán. Tuy nhiên, những cân nhắc này cũng vô nghĩa: tranh chấp này đang gây tổn hại đến tăng trưởng và thịnh vượng ở cả hai nước. Các nhà kinh tế đã hạ thấp triển vọng tăng trưởng của cả hai nước. Trump, người được đưa vào nhiệm sở nhờ lạm phát cao và nỗi lo sợ của tầng lớp trung lưu về sự tồn tại của họ, phải đối mặt với thất bại của đảng Cộng hòa trong cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ năm 2026 nếu giá cả tăng do thuế quan.

Ở Trung Quốc, tình trạng đóng cửa nhà máy và mất việc làm đang hiện hữu vào thời điểm đất nước đang trong cơn khủng hoảng: nền kinh tế đang rên rỉ vì cuộc khủng hoảng bất động sản, tỷ lệ thất nghiệp cao ở giới trẻ và người tiêu dùng sợ hãi vì không còn chi tiêu nữa. Giới lãnh đạo ở Bắc Kinh đã gieo rắc một chủ nghĩa dân tộc mới, chủ nghĩa này càng được củng cố hơn nữa bởi thuế quan của Hoa Kỳ và đảm bảo rằng người tiêu dùng Trung Quốc tránh xa các thương hiệu Hoa Kỳ và ủng hộ các nhà sản xuất trong nước. Gần đây, Tập Cận Bình cũng nhấn mạnh đến khả năng chịu đựng hoặc “khả năng chịu đựng cay đắng” của người dân.

Tuy nhiên, Bắc Kinh cũng phải nghiêm túc giải quyết sự bất mãn đáng kể trong dân chúng, đặc biệt là vì sự phát triển kinh tế bấp bênh đang làm xói mòn xã hội hiện tại: giới lãnh đạo đề nghị sự ổn định và gia tăng thịnh vượng, đổi lại người dân chấp nhận sự kiểm soát độc đoán.

Mặc dù các dấu hiệu cho thấy tình hình sẽ còn hỗn loạn hơn nữa, nhưng cuối cùng cả hai bên đều có thể tìm được cách ngồi vào bàn đàm phán. Trump không bao giờ mệt mỏi khi nhấn mạnh rằng ông đánh giá cao Tập và sẵn sàng đàm phán. “Chúng tôi tin tưởng rằng chúng tôi sẽ giải quyết được vấn đề với Trung Quốc,” đảng viên Cộng hòa cho biết vào thứ sáu 18/4.

Về phần mình, ông Tập được cho là đã đề cử một nhà đàm phán và đã bắt đầu cải thiện vị thế của mình trong các cuộc đàm phán: Bắc Kinh đã áp đặt các biện pháp kiểm soát xuất cảng mới đối với các loại nam châm đặc biệt và sáu loại đất hiếm chỉ được chế biến tại Trung Quốc và cần thiết cho ô tô, Rô-bốt, máy bay không người lái, tia Laser, chất bán dẫn và thảo tiễn. Du khách được cảnh báo không nên đi du lịch đến Hoa Kỳ và thanh niên Trung Quốc được cảnh báo không nên học tại các trường đại học Hoa Kỳ. Các hãng hàng không dường như đã được chỉ thị không mua thêm máy bay từ nhà sản xuất máy bay Boeing của Hoa Kỳ và không chấp nhận những máy bay đã được đặt hàng.

Trong khi đó, một danh sách các biện pháp tiếp theo đang được lưu hành tại Bắc Kinh nhằm khuyến khích chính phủ Hoa Kỳ đối thoại, bao gồm lệnh cấm nhập cảng phim Hollywood, lệnh cấm nhập cảng gà và rào cản thương mại đối với các giao dịch khác, chẳng hạn như các giao dịch  do các ngân hàng Hoa Kỳ cung cấp.

Thế giới không nên kỳ vọng quá nhiều vào một thỏa thuận: Ngay cả trước khi xảy ra tranh chấp thuế quan, quan hệ giữa hai cường quốc thế giới đã kém và các chuyên gia về Trung Quốc không kỳ vọng mối quan hệ này sẽ được cải thiện cơ bản. Chuyên gia Gunter của Merics cho biết: "Đến một thời điểm nào đó, Tập và Trump có thể ngồi lại và đi đến một thỏa thuận". “Nhưng bất kể hai bên đồng ý thế nào thì cũng không mang tính lâu dài.” Những khác biệt về kinh tế, kỹ nghệ và địa chính trị không còn có thể thu hẹp được nữa.

Trên hết, vẫn còn một vấn đề cơ bản: Trung Quốc đang cung cấp hàng hóa tràn ngập thế giới, nhưng lại mua quá ít từ các nước khác. Chỉ riêng năm ngoái, theo nhà quan sát Magnus của Đại học Oxford, xuất cảng của Trung Quốc tăng nhanh gấp 4 lần so với thương mại thế giới, trong khi nhập cảng của nước này lại cản trở. Điều này cũng gây ra hậu quả cho Âu châu: Nếu Trung Quốc và Hoa Kỳ không đạt được thỏa thuận, các công ty Âu châu sẽ phải đối mặt với tình hình kinh doanh tồi tệ hơn.

Ngoài ra, hàng hóa từ Trung Quốc có thể bị chuyển hướng một phần - ngay cả khi điều này sẽ nguy hiểm hơn nhiều đối với các nước đang phát triển và mới nổi so với Âu châu. Gabriel Felbermayr, giám đốc Viện Nghiên cứu Kinh tế Áo, cho biết: “Đối với các công ty Âu châu, hoạt động xuất cảng chuyển hướng từ Trung Quốc sẽ không phải là mối đe dọa đối với sự tồn tại của họ”. “EU có đủ phương tiện và chuyên môn để tự bảo vệ mình.” Trong ngắn hạn, các công ty Đức và Âu châu thậm chí có thể hưởng lợi từ tranh chấp thuế quan vì họ có thể thay thế hàng nhập cảng từ Trung Quốc vào Hoa Kỳ và hàng nhập cảng từ Mỹ vào Trung Quốc. Đây là tia hy vọng trong một cuộc xung đột sẽ có tác động lâu dài đến nền kinh tế toàn cầu.

Tobias Kaiser là phóng viên mảng kinh doanh châu Âu. Ông theo dõi các nền kinh tế châu Âu khác và báo cáo về diễn biến cũng như hậu quả của chúng đối với nước Đức.

Vũ Thái An, người lính VNCH, ngày 20 April 2025