MỨC ÁP THUẾ MỚI CỦA TRUMP - TQ ĐÁP TRẢ BẰNG CÁCH CẤM XUẤT CẢNG NGUYÊN LIỆU THÔ DÙNG TRONG KỸ NGHỄ QUỐC PHÒNG CỦA MỸ

Bắc Kinh/Washington – Trong cuộc xung đột thương mại với Donald Trump, Trung Quốc đã thực hiện một biện pháp đối phó – có thể đem đến hậu quả nghiêm trọng đối với Hoa Kỳ: TQ đã tạm thời ngừng xuất cảng một số loại đất hiếm và đe dọa đến sự gián đoạn vĩnh viễn nguồn cung cấp các nguyên liệu khoáng sản thô quan trọng này. Các nhà sản xuất ô tô, công ty hàng không không gian, công ty bán dẫn và nhà thầu quân sự trên toàn thế giới sẽ bị ảnh hưởng rất lớn, không những Hoa Kỳ mà còn các quốc gia kỹ nghệ khác như các nước EU, Nhật Bản và Đức.

Lệnh cấm xuất cảng đất hiếm của Trung Quốc sẽ ảnh hưởng nặng nề đến Hoa Kỳ, đồng thời cũng gây ra hậu quả cho Âu Châu.

Hành động của Trung Quốc diễn ra vào thời điểm quan trọng: Vào thứ Ba (ngày 15 tháng 4), Tổng thống Hoa Kỳ Donald Trump đã chỉ đạo một cuộc điều tra theo Đạo luật Mở rộng Thương mại năm 1962 - với mục đích xem xét các mức thuế có thể áp dụng đối với tất cả các loại khoáng sản quan trọng nhập cảng vào Hoa Kỳ. Chính phủ muốn xử dụng điều này để đánh giá an ninh quốc gia trong bối cảnh Hoa Kỳ phụ thuộc rất nhiều vào nguồn cung cấp nước ngoài. Bộ Thương mại Hoa Kỳ thông báo rằng ngoài đất hiếm, hoạt động nhập cảng các khoáng sản như Coban, Nicken và Urani cũng sẽ bị điều tra trong 180 ngày tới.

Tại Trung Quốc, việc thực hiện lệnh cấm xuất cảng cho đến nay vẫn chưa đồng đều: Tại một số cảng của Trung Quốc, hoạt động kiểm soát một các nghiêm ngặt cho dù một số lượng rất nhỏ cũng bị tịch thu, trong khi các cảng khác vẫn cho phép xuất cảng nếu báo cáo thử nghiệm xác nhận không có các thành phần bị cấm đó. Sự không kiểm soát không đồng đều này đang gây ra sự không chắc chắn đáng kể cho các công ty trên toàn thế giới. 

Trung Quốc đang lên kế hoạch thực hiện quy trình cấp phép chính thức trong dài hạn, trong đó các công ty phải xin giấy phép để nhập cảng đất hiếm. Các chuyên gia của Bloomberg dự đoán các công ty có thể mất tới 45 ngày để nhận được giấy phép như vậy.

Hiện vẫn chưa rõ những điều kiện nào sẽ được áp dụng cho việc cấp giấy phép. Để đáp trả mức thuế trừng phạt 245% do Donald Trump áp dụng vào ngày 15 tháng 4, Bộ Hải quan Trung Quốc tuyên bố sẽ "chiến đấu đến cùng". Ngay từ ngày 4 tháng 4, chính phủ Trung Quốc đã ra lệnh cấm xuất cảng một số loại đất hiếm nặng như một biện pháp trả đũa. Cụ thể, điểm dừng này bao gồm sáu trong số 17 loại đất hiếm

Đất hiếm nặng là đòn bẩy địa chính trị của Trung Quốc

Chúng được gọi là đất hiếm “nặng” do số hiệu nguyên tử của chúng cao hơn và chủ yếu được tìm thấy ở miền nam Trung Quốc và Myanmar, nhưng ở Việt Nam cũng có khả năng trữ lượng về chất này...các nước khác như Úc, Brazil và thậm chí cả Âu châu cũng co loại đất hiếm này. 

Đây cũng là lý do tại sao Trump vẫn luôn có tham vọng chiếm cho bằng được các nguồn nguyên liệu thô ở Grönland và Ukraine. Theo Bộ Nội vụ Hoa Kỳ, các nguyên liệu thô thường chỉ có nồng độ thấp, khiến việc tách các nguyên tố và chiết xuất chúng trở nên đặc biệt phức tạp và gây hại cho môi trường. Ngay cả khi có cơ sở hạ tầng khai thác tại các quốc gia này, thường cũng không có khả năng phát triển thêm, đặc biệt là đối với việc sản xuất nam châm với  loại đất hiếm hiệu suất cao. Chúng bao gồm các hợp kim đất hiếm và tạo ra từ trường mạnh.

Các chuyên gia từ Bộ Nội vụ Hoa Kỳ ước tính Trung Quốc kiểm soát từ 95% đến 99% thị trường thế giới và sản xuất khoảng 200.000 tấn mỗi năm. Theo tờ New York Times, hãng tiên phong trong lĩnh vực xe điện của Mỹ là Tesla là một trong những người mua chính về các vật liệu cần thiết này cho việc sản xuất các động cơ điện và cũng là đối thủ cạnh tranh đến từ Trung Quốc là hãng BYD.

Điểm yếu của quân đội Hoa Kỳ: phụ thuộc vào chế biến và sản xuất nam châm

Nam châm đất hiếm cũng không thể thiếu trong kỹ nghệ cao dân dụng: ví dụ, nhà sản xuất Chip Nvidia của Hoa Kỳ xử dụng Dysprosi cho bộ diều hành hiệu suất cao của mình. Một nút thắt cổ chai có thể gây ra hậu quả sâu rộng cho các ứng dụng AI, trung tâm dữ liệu và giao dịch đám mây. Apple cũng xử dụng nam châm đất hiếm trong quá trình sản xuất điện thoại thông minh của mình, ví dụ như loa, động cơ rung và chức năng sạc không dây.

Tuy nhiên, trong lĩnh vực tế nhị nhất vẫn là quốc phòng: với các trang thiết bị điện tử như nam châm đất hiếm rất cần thiết cho các kỹ nghệ sản xuất vũ khí tối tân, chẳng hạn như máy bay không người lái, rô bốt, vệ tinh, hệ thống vũ khí mặt đất hoặc không gian. Theo quân đội Hoa Kỳ, một chiến đấu cơ  F-35 của Hoa Kỳ thường chứa khoảng 400 kg đất hiếm và nam châm được sản xuất bằng ​​các nguyên liệu này. 

Để đáp lại hành động của Trung Quốc và kế hoạch áp thuế nhập cảng đối với các loại khoáng sản quan trọng của Trump, nhiều chuyên gia trong ngành đã lên tiếng chỉ trích mạnh mẽ hành động của chính phủ Hoa Kỳ: Mark Smith, Tổng giám đốc điều hành công ty khai khoáng NioCorp của Hoa Kỳ, nói với Fox: "Không có một chiế chiến đấu cơ nào của Không quân Hoa Kỳ không phụ thuộc vào nguốn đất hiếm theo nhiều cách, đặc biệt là trong nam châm."

Bộ Thương mại Hoa Kỳ quan ngại về nguồn cung đất hiếm: “Chuỗi cung ứng trong tương lai sẽ bị đóng cửa”

Mặc dù Hoa Kỳ là nơi duy nhất khai thác đất hiếm đang hoạt động, Mỏ Mountain Pass ở sa mạc California gần biên giới với Nevada, nhưng nơi này vẫn chưa đạt được sản lượng ổn định kể từ cuối những năm 1980. Mặc dù nguyên liệu thô vẫn được khai thác ở đó, quá trình chế biến tiếp theo chủ yếu đều diễn ra ở Trung Quốc. James Litinsky, Tổng giám đốc điều hành của công ty khai khoáng lớn của Mỹ MP Materials, giải thích trên tờ New York Times rằng sự phụ thuộc vào lĩnh vực quân sự đặc biệt đángcó mối lo ngại rất lớn: "Máy bay không người lái và Robot được coi là thành phần sẽ được sản xuất rộng rãi trong tương laiđể dùng trong chiến tranh, và từ những gì chúng ta đang thấy, các nguồn đầu vào quan trọng cho chuỗi cung ứng tương lai của chúng ta đã bị đóng cửa".

Daniel Pickard, Chủ tịch Ủy ban Cố vấn Khoáng sản quan trọng tại Đại diện Thương mại Hoa Kỳ và Bộ Thương mại, chia sẻ đánh giá này. Trong một cuộc họp báo, ông đã công khai thừa nhận những hậu quả nghiêm trọng về kinh tế đối với Hoa Kỳ. Tuy nhiên, ông nói thêm rằng bằng cách cấm xuất cảng, Trung Quốc đang làm tổn hại đến danh tiếng là nhà cung cấp đáng tin cậy của mình.

Bài học từ quá khứ: Sự đa dạng hóa sớm của Nhật Bản tiếp tục có tác dụng ổn định

Điều thú vị là chính phủ Hoa Kỳ cũng áp dụng thuế đối với nam châm đất hiếm nhập cảng. Hiện vẫn chưa rõ lượng dự trữ đất hiếm và nam châm thực sự của các công ty Hoa Kỳ là bao nhiêu?. Tuy nhiên, các chuyên gia nghi ngờ rằng lượng cổ phiếu đang ở mức khá thấp, phản ứng của Litinsky và Pickard ủng hộ quan điểm này. Ngược lại, nền kinh tế Nhật Bản từ lâu đã có sự chuẩn bị tốt hơn nhiều. Nhật Bản đã rút ra kết luận từ cuộc khủng hoảng năm 2010: Khi Nhật Bản mua lại quần đảo Senkaku ở Biển Hoa Đông từ một công ty tư nhân, Trung Quốc đã phản ứng bằng cách cấm xuất cảng đất hiếm. 

Trong ngắn hạn, khoảng 90% lượng đất hiếm nhập cảng của Nhật Bản đã giảm, gây ra hậu quả đáng kể cho ngành kỹ nghệ cao. Mặc dù Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) đánh giá hành động của Trung Quốc là vi phạm các quy tắc thương mại, Nhật Bản vẫn nhận ra điểm yếu chiến lược của nước này.

Do đó, quốc gia này đã đa dạng hóa chuỗi cung ứng của mình thông qua việc tham gia vào các dự án khai thác mỏ ở Úc, Việt Nam và Châu Phi và đầu tư mạnh vào kỹ nghệ tái chế. Việc thu hồi đất hiếm từ rác thải điện tử và chất thải sản xuất đã được mở rộng về mặt kỹ nghệ và được hỗ trợ khoa học. Điều này dẫn đến quy trình SEEE cho phép đạt được tỷ lệ thu hồi cao với tác động thấp đến môi trường. Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào Trung Quốc vẫn ở mức khoảng 60%.

Tuy nhiên, Hoa Kỳ còn lâu mới đạt được sự độc lập về kỹ nghệ như vậy, trong khi Trung Quốc đang cố tình thể hiện sự tự tin về địa chính trị của mình. Đáp lại hành động của Trump, Ủy ban Hải quan Trung Quốc tuyên bố rằng thuế quan không còn ý nghĩa về mặt kinh tế và sẽ đi vào lịch sử kinh tế thế giới như một "trò đùa".

Vũ Thái An, người lính VNCH, ngày 17 April 2025